علائم شوری خاک + راهکارهای مقابله با آن

تصویر بالا نشان‌دهنده نقشه شوری خاک کشور ایران است. هما‌ن‌طور که مشاهده می‌کنید استان خوزستان بالاترین درصد شوری در میان دیگر استان‌ها را دارد و با همین حال بیشترین زارعت و میزان تولید نیز در همین استان است. فکر می‌کنید این موضوع بیانگر چه چیزی است؟

آیا شوری در میزان برداشت محصولات استان خوزستان تاثیری نداشته است؟

خیر. شاید خوزستان پتانسیل این را داشته است که غذای کل ایران را تامین کند و الان تنها بخشی از آن را می‌تواند تامین کند. این نشان می‌دهد که هر هکتار زمین می‌توانسته سود بسیار بیشتری را برای صاحب آن داشته باشد و الان تنها نیمی از آن سود نصیب کشاورز می‌شود.

آشنایی با علائم شوری خاک

شوری خاک یکی از مشکلات جدی در کشاورزی و باغبانی است که می‌تواند تأثیرات منفی زیادی بر رشد گیاهان، سلامت خاک و حتی عملکرد محصولات کشاورزی داشته باشد. علائم شوری خاک معمولاً به‌عنوان نشانه‌هایی شفاف و قابل مشاهده ظاهر می‌شوند که به کشاورزان و باغداران هشدار می‌دهند که خاک زمین به حدی شور شده است که می‌تواند بر رشد گیاهان تأثیر بگذارد. در ادامه این نشانه ها را برسی خواهیم کرد.

علائم ظاهری شوری خاک

• به وجود امدن نمک های سفید بر روی سطح خاک
• تغییر در ساختار خاک ( مثلا فشرده شدن، سخت شدن و کاهش نفوذپزیری خاک نسبت به آب)
• عدم نفوذ آب به خاک

تغییر در وضعیت گیاهان

یکی از واضح‌ترین علائم شوری خاک، تأثیرات آن بر گیاهان است. در خاک‌های شور، گیاهان قادر به جذب آب و مواد مغذی به‌طور مؤثر نخواهند بود، که این موضوع باعث بروز مشکلات مختلف می‌شود. برخی از این مشکلات عبارتند از:

• زرد شدن برگ‌ها (کلروز)
• کاهش رشد گیاهان
• خشک شدن نوک برگ ها
• تاخیر در گلدهی و میوه‌دهی

عوامل انسانی و محیطی

• آبیاری نادرست توسط کشاورزان و باغداران
• تبخیر زیاد رد مناطق خشک و نیمه خشک
• کمبود زهکشی

چگونه شوری خاک را تشخیص دهیم؟

شناسایی و تشخیص به‌موقع شوری خاک، گامی مهم در مدیریت آن و جلوگیری از آسیب به محصولات کشاورزی است. تشخیص شوری خاک به دو روش عمده مشاهده علائم ظاهری و آزمایش‌های علمی انجام می‌شود. کمی پیش تر درباره علائم ظاهری شوری خاک صحبت کردیم؛ در ادامه از دیگر روش های تشخیص شوری خاک سخن خواهیم گفت.

۱. آزمایش‌های شیمیایی خاک برای تشخیص شوری

برای تشخیص دقیق شوری خاک و اندازه گیری میزان نمک موجود در خاک از آزمایش شیمیایی استفاده می‌کنند. برخی از آزمایش‌های رایج برای اندازه‌گیری شوری خاک عبارتند از:

• آزمایش هدایت الکتریکی (EC): این آزمایش یکی از دقیق ترین روش ها برای اندازه گیری شوری خاک است. این آزمایش میزان هدایت الکتریکی خاک را می‌سنجد، که با میزان شوری خاک ارتباط مستقیم دارد. هرچه مقدار هدایت الکتریکی بیشتر باشد، شوری خاک نیز بالاتر است.
• آزمایش مقدار سدیم (Na+): در این آزمایش مقدار عنصر سدیم موجود در خاک اندازه گیری می‌شود. شوری خاک معمولاً به دلیل تجمع یون‌های سدیم، کلرید، و سولفات افزایش می‌یابد.
• آزمایش درصد سدیم موجود در خاک (SAR): این آزمایش میزان نسبت سدیم به کلسیم و منیزیم در خاک را اندازه‌گیری می‌کند. اگر این نسبت بالا باشد، احتمالاً خاک شوری بالایی دارد.

۲. استفاده از تست‌های خانگی برای تشخیص شوری

اگر امکان آزمایشات آزمایشگاهی وجود ندارد، برخی از تست‌های خانگی می‌توانند به شما کمک کنند تا به‌طور نسبی شوری خاک را تشخیص دهید:

• تست آب نمک: در این روش شما می توانید مقداری خاک را با آب مخلوط کرده و روی یک سطح صاف بریزید. اگر نمک‌ها بر روی سطح خاک مشاهده شوند یا آب تبخیر شده نمک‌های سفید به‌جا بگذارد، این نشانه شوری خاک است.
• تست حباب زنی: بعضی از افراد از این روش برای تشخیص شوری خاک استفاده می‌کنند. در این روش هم مانند تست بالا باید مقداری خاک را با آب مخلوط کنید؛ در حین مخلوط کردن ممکن است شما در سطح مخلوط حباب هایی را مشاهده کنید. این ممکن است به دلیل وجود نمک‌ها و یون‌های مختلف باشد که در آب حل شده‌اند.

۳. بررسی ویژگی‌های فیزیکی خاک

در برخی موارد شما می‌توانید از طریق برسی تغییرات فیزیکی خاک هم به شوری خاک پی ببرید. به‌عنوان‌مثال، نفوذپذیری خاک کاهش می‌یابد و خاک به‌راحتی از آب اشباع می‌شود. خاک‌های شور معمولاً سخت‌تر هستند و ریشه‌های گیاهان قادر به رشد به‌راحتی در این خاک‌ها نیستند. در این شرایط، به‌ویژه در خاک‌های سنگین‌تر، مشاهده مشکلات آبیاری و تجمع آب در سطح خاک می‌تواند نشانه‌ای از شوری باشد.

راهکارهای کاهش شوری خاک

استراتژی های زیادی برای کنترل و کاهش شوری خاک استفاده می شود و بسته به عوامل اجتماعی، محیطی و اقلیمی منطقه در سطح جهانی متفاوت است. در مقاله‌ی “کاهش شوری خاک + 5 راهکار مهم” در این رابطه به طور مفصل توضیح داده ایم.

۱. آبیاری مناسب و استفاده از روش های نوین

• آبیاری قطره ای: این روش کمک می‌کند که آب به طور مستقیم جذب ریشه گیاه بشود و از تبخیر آن جلوگیری می‌‌کند.
• آبیاری با آب شیرین: در مناطقی که آبیاری با آب‌های شور رایج است، استفاده از آب‌های شیرین برای شستشوی خاک و کاهش نمک‌های موجود در آن اهمیت دارد.
• شستشوری خاک: در برخی شرایط، می‌توان با استفاده از آب شیرین و به‌ویژه در خاک‌های شنی، خاک را شستشو داد تا نمک‌های اضافی از خاک خارج شوند.

۲. استفاده از مواد آلی برا بهبود شوری خاک

افزودن مواد آلی به خاک می‌تواند به کاهش شوری آن کمک کند. مواد آلی مانند کمپوست، کودهای دامی و گیاهان پوششی می‌توانند به بهبود ساختار خاک کمک کنند و میزان نفوذپذیری آب را افزایش دهند. این کار باعث می‌شود که آب به‌راحتی در خاک نفوذ کند و نمک‌ها به اعماق خاک منتقل شوند.

۳. اصلاح خاک با استفاده از مواد شیمیایی

کشاورزان و باغداران می‌توانند از مواد شیمایی مانند نیترات آمونیوم سولفات و کلسیم و گچ برای کاهش شوری خاک استفاده کنند. استفاده از آمونیوم سولفات می‌تواند به کاهش میزان سدیم در خاک کمک کند، زیرا این ماده به جای سدیم، یون‌های آمونیوم را در خاک آزاد می‌کند. همچنین استفاده از گچ (CaSO₄) در خاک‌های شور می‌تواند به جایگزینی یون‌های سدیم با یون‌های کلسیم کمک کند. این کار باعث بهبود ساختار خاک و کاهش شوری می‌شود.

۴. انتخاب گیاهان مقاوم به شوری

یکی از راه‌های مؤثر برای مدیریت شوری خاک، انتخاب گیاهان مقاوم به شوری است. برخی از گیاهان به‌طور طبیعی قادر به رشد در خاک‌های شور هستند و می‌توانند در این شرایط عملکرد خوبی داشته باشند. این گیاهان قادرند نمک‌ها را تحمل کنند و حتی ممکن است به‌عنوان گیاهان پوششی برای بهبود خاک و کاهش شوری استفاده شوند.

۵. بهبود زهکشی خاک

وجود زهکشی مناسب در خاک یکی از روش‌های مؤثر برای کاهش شوری خاک است. زمانی که آب به‌راحتی از خاک عبور کند، نمک‌های اضافی نیز به‌همراه آب از خاک خارج می‌شوند. بنابراین، استفاده از روش‌های مختلف برای بهبود زهکشی خاک از جمله مهم‌ترین اقدامات در کاهش شوری خاک است.

۶. استفاده از کود های ضد شوری

کودهای ضد شوری با تأثیر بر ترکیب شیمیایی خاک و تغییر تعادل یون‌ها در خاک، شوری آن را کاهش می‌دهند. این کودها به‌ویژه حاوی ترکیباتی مانند کلسیم، منیزیم و گوگرد هستند که می‌توانند موجب جابه‌جایی یون‌های سدیم از خاک شده و باعث بهبود ساختار خاک گردند.